Kralj Aleksandar I Karađorđević - Kralj Ujedinitelj Srba, Hrvata i Slovenaca

Na današnji dan, 16. decembra 1888. godine, rođen je Aleksandar I Karađorđević, sin tada još uvek kneza Petra I i kneginje Zorke Karađorđević. Kralj Ujedinitelj Srba, Hrvata i Slovenaca je rođen na Cetinju, ali je detinjstvo proveo uz oca u Ženevi. Tu je i započeo svoje školovanje, koje je kasnije nastavio u Sankt Peterburgu. Kada se 1903. knez Petar I vraća na srpski presto, u Beograd dolaze i njegova deca, princeza Jelena, i prinčevi Đorđe i Aleksandar.

S obzirom na to da se o kralju Jugoslavije zna dosta, u ovom tekstu neće biti predstavljena njegova klasinčna biografija, već ću pokušati da kroz vizuelni materijal dočaram neke ključne i najzanimljivije trenutke iz njegovog života.

Ovo je jedna od najranijih fotografija gde su mali Karađorđevići na okupu. Tu su princeza Jelena i prinčevi Đorđe, Pavle i Aleksandar. Fotografija je nastala oko 1892/93. godine.

Mali Karađorđevići na okupu: princeza Jelena, prinčevi Đorđe, Pavle i Aleksandar

Godine 1909. prestolonaslednik Đorđe, najstariji sin kralja Petra I, odriče se prava na srpski presto i samim tim princ Aleksandar preuzima njegovu ulogu. Aleksandar je tu ulogu savesno prihvatio i odmah aktivno učestvovao u vojnim pitanjima.

Kako je Usledio nestabilan period za srpsku državu, i niz ratova u kojima se narod hrabro borio za oslobođenje, tako je prestolonaslednik aktivno učestvovao u mnogim borbama. Mladi princ je hrabrost pokazao tokom Balkanskih ratova 1912. i 1913. godine i tokom čitavog Prvog svetskog rata, gde se, rame uz rame, borio sa najvećim komandantima srpske istorije, sa Živojinom Mišić, Stepom Stepanović i Petrom Bojović.

Vojvoda Živojin Mišić i regent Aleksandar Karađorđević na Solunskom frontu

Kada se 1914. godine kralj Petar I Karađorđević povukao zbog starosti i bolesti, Aleksandar I je postao regent.  Uspešno je vodio srpsku vojsku na Solunskom frontu, gde su na Kajmakčalanu izvojevali jednu od najvećih pobeda u istoriji Srbije. Tamo se danas nalazi spomen kapela sa posvetom Aleksandra Karađorđevića:

„Mojim div-junacima neustrašivim i vernim, koji grudima svojim otvoriše vrata slobodi i ostaše ovde kao večni stražari na pragu otadžbine.“

Nakon svih borbi, Aleksandru Karađorđeviću je pripala čast da upali dve voštane sveće koje je zaveštala kneginja Milica, da ih upali onaj ko osveti kosovski poraz. Paljenjem tih sveća, simbolično je obeleženo konačno i potpuno oslobođenje od turske vlasti.

Kajmakčalan 1914. godine

Prvog decembra 1918. godine, kralj proglašava ujedinjenje tri naroda u jednu državu pod nazivom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.

1918. godine proglašenje Kraljevstva SHS

Godine 1921. donosi Vidovdanski ustav, kojim se naziv Kraljevstva menja u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.

Vidovdanski ustav 1921. godine

Kako su usledili vojni i politički uspesi, stvorili su se idealni uslovi za ženidbu kralja. Predlog za buduću kraljicu dao je Momčilo Ninčić, predloživši najstariju ćerku rumunskog kralja Ferdinanda, Jelisavetu. Rumunija i Srbija su bile saveznice u Prvom svetskom ratu, ali su imale spor oko teritorija u Banatu. Sklapanje braka između ove dve države rešio bi ova teritorijalna pitanja. Sa druge strane, rumunski dvor je imao jake rodbinske veze sa vladajućim dinastijama Engleske, Nemačke i Rusije, pa bi bračnna veza sa ovakvom kraljevskom porodicom predstavljala pozitivan potez za srpsku dinastiju, koja je, zbog ubistva predhodnog kralja, nailazila na oštre osude evropskih dvorova. Ipak, Kral jAleksandar I je iz prethodnih ratova izašao kao slavni vitez, koji je nastavio da radi u službi mira, pa su se rumunski kralj i kraljica slagali sa idejom srpsko-rumunskog braka. Činilo se dakle, da je Jelisaveta Hoencolern pravi izbor za srpskog kralja. Doček hrabrog kralja organizovan je u predivnom dvorcu u Pelešu. Tamo je kralj upoznao Jelisavetu, ali i njenu mlađu sestru Mariju, koja je zasenila kralja svojom lepotom i inteligencijom. Tako se srpski kralj verio sa rumunskom princezom, ali mlađom.

Verenici 1922. godine

U čast kraljeve veridbe, u svim pravoslavnim i katoličkim hramovima, džamijama i sinagoama širom Kraljevine organizovano je blagodarenje. Kako kaže Aleksandar Marinković, autor knjige o kraljevoj ženidbi, Beograd je žurio da izleči svoje stare rane. Narod se uželeo slavlja, pa je, posle višegodišnjih ratovanja, svadba kralja bila narodni praznik! Glavni organizator venčanja i svih pratećih ceremonija bio je neverovatni Branislav Nušić.

Mladenci u kočijama

Efemerni spektakl u Beogradu organizovan povodom venčanja

Početak svečanosti na dan venčanja označio je stojedan topovski pucanj sa Kalemegdana. Venčanje je obavljeno u Sabornoj crkvi 1922.godine.  Raspored stajanja gostiju, pravila ponašanja i odevanja bila su strogo utvrđena, pa je tako jedno od pravila bilo i to da sve dame moraju nositi šešir.

Mladenci pred ulazak u Sabornu crkvu

Već naredne godine, narodi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca su dobili prestolonaslednika, koji je odbio srpsko ime Petar.

Pet godina potom, na Bogojavljenje, 19. januara 1928. godine, kraljevski par dobija još jednog sina, koji ovoga puta dobija hrvatsko ime Tomislav.

Godinu dana kasnije rođen je još jedan sin. Dobio je slovenačko ime Andrej. Tako su imena sinova kralja Aleksandra I Karađorđevića upućivala na jedinstvo tri naroda čiji je kralj bio.

Porodica Karađorđević

Kraljica Marija i Kralj Aleksandar I su često putovali zajedno, razgovarali sa običnim ljudima i interesovali se za njihove probleme. Kraljicu Mariju su posebno svi voleli i poštovali, bez obzira na politička uverenja. Kraljevski par se zalagao za razvoj Kraljevine u svakom pogledu, posebno onom kulturnom i ekonomskom. U trenucima predaha, putovali su najčešće na Bled u Sloveniji radi odmora. Posebno su voleli automobile, knjige, muziku, umetnost. Kraljica Marija se i sama oprobala u skulpturi. Prvi Srbin koji je leteo avionom bio je upravo kralj Aleksandar I.

Francuska vlada je 1934. godine uputila srdačan poziv kralju da je udostojim posetom u ime sećanja na Prvi svetski rat, kada su se ove dve države zajedno borile protiv neprijatelja. Jugoslovenski kralj je bio upozoren da se na njega sprema atentat, ali on nije prihvatio da išta može da mu se desi u prijateljskoj državi. Kada je odlazio na put, oprostio se i od svog posebno voljenog sina Tomislava, koji je zabeležio u svojim memoarima sledeće:

“Upitao me je da li želim još jednog mecu, jer je znao da mi se meca dopadao. Odgovorio sam : “Hvala ne!” I dodao: “Želim samo da se ti meni vratiš.” Video sam da je imao suze. Skinuo je cvikere, pomilovao me po glavi i seo u automobil. Mahao mi je, a ja sam mu odmahivao sve dok automobil nije zamakao.”

Kralj Aleksandar I Karađorđević i francuski ministar inostranih poslova
Luj Bartu, Marsej, 1934. godine

Narod ga je u Francuskoj sa oduševljenjem pozdravljao, ali se situacija naglo preokrenula. Iz gomile je istrčao čovek, skočio na stepenik automobila i pucao na kralja. Nastao je opšti haos, ali je kasnije utvrđeno da je kralj umro istog trenutka.

Atentat u Marseju 1934. godine

Tragična smrt viteškog kralja Aleksandra I Ujedinitelja, započela je burnu epohu naše istorije. Nakon njegove smrti, situacija u Kraljevini se naglo promenila. Kralj Petar II, naslednik kraljevskog trona, zapisao je u svojim memoarima:

“Ubistvo moga oca bila je velika tragedija za njegovu zemlju, za svet i za mene. Da je poživeo, tok Drugog svetskog rata ne bi bio isti. Jugoslavija nikada ne bi dozvolila Italiji da bez ikakvog otpora uđe u Albaniju 1939. godine; Grčka ne bi bila ostavljena da se sama brani od Italijana 1940. godine, niti bi jugoslovenska vojska bila u onako jadnom stanju 1941. godine, tako lako pregažena od nemačke agresije.”

Kovčeg sa telom kralja dočekali su ljudi na ulicama obuzeti tugom. Od železničke stanice, do starog dvora ulice su bile ispunjene ljudima koji su želeli da odaju počast viteškom kralju. O poštovanju kralja Aleksandra govori i jedan venac sa porukom:
“Svom nekadašnjem herojskom protivniku u znak bola i žalosti, Vojska i Mornarica Nemačkog Rajha.”

Pištolj kojim je ubijen kralj Aleksandar I Karađorđević. Čuva se u Vojnom muzeju u Beogradu.

Uniforma u kojoj je ubijen kralj Aleksandar I Karađorđević. Čuva se u Vojnom muzeju u Beogradu.

Kralj je sahranjen 18. oktobra 1934. godine na Oplencu, a Fransoa Pijetri, tadašnji francuski ministar mornarice zapisao je:

 “Nijedan kralj nije bio toliko oplakan kao što je bio Aleksandar I Karađorđević. Ja sam duž cele Jugoslavije video kako teku suze niz mrka lica 100 000 seljaka koji kleče. Nikakva rečitost ne odgovara ovom odavanju počasti.”