Odakle su sve poletali avioni u Beogradu

Princ Aleksandar Karađorđević u avionu Flajer 1

Zvanično, prvi avion sa motorom poleteo je sa plaže Kiti Hok u Severnoj Karloni 1903. godine. Njime su letela braća Rajt, a let je trajao svega 12 sekundi. Ipak, od tog trenutka avijacija je znatno napredovala, i već je 1909. godine francuski avijatičar Luj Blerio preleteo La Manš. Već naredne godine francuski aerodrom su posetili kralj Petar I Karađorđević i prestolonaslednici Đorđe i Aleksandar. Oni su tada imali priliku da vide avione i upoznaju neke od pionira avijacije. Prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević je čak imao prilku da leti avionom „Flajer 1“, i time postao prvi Srbin koji je leteo avionom.

Iste godine u Parizu je boravio sportista Ivan Sarić, koji je takođe video francuske avione i toliko bio oduševljen njima da je po povratku u Suboticu, odakle je rodom, napravio sopstveni avion. Replika aviona „Sarić 1“ nalazi se u Muzeju vazduhoplovstva u Beogradu. Tako nekako počinje istorija srpskog vazduhoplovstva.

Kada je reč o beogradskim aerodromima, priča je dosta zanimljiva, u nekim trenucima čak i neverovatna. Kako je u Evropi nastalo pravo oduševljenje tim čudnim konstrukcijama koje lete u vazduhu, mnogi avijatičari su putovali po evropskim gradovima i priređivali pravi spektakl. I sam Luj Blerio je trebao  da dođe u Beograd marta 1910. godine, ali je pre toga doživeo težak udes u Carigradu, što ga je nateralo da odustane od letenja, ali ne i od konstruisanja aviona. Ipak, u Beograd te 1910. godine stižu drugi pioniri avijacije: Čemernik, Maslenikov, Vidmor, Simon i mnogi drugi. Njihovi avioni poleću sa vojnog vežbališta u predgrađu Banjica. Dakle, tu se nalazio prvi beogradski aerodrom, nedaleko od današnjeg VMA. Bio je to prevashodno vojni aerodrom, ali na opšte oduševljenje, i civili su mogli da ga posećuju i uživaju u priređenom spektaklu. Prestavnici dinastije Karađorđević su svakako bili oduševljeni avionima i podržavali su razvoj avijacije u Kraljevini Srbiji, pa je na ovom mestu je 1912. godine podignut prvi hangar za avione. Upravo se ovde otvara i prva pilotska škola 1915. godine. Ovaj aerodrom je korišćen posle Prvog svetskog rata za potrebe poštanskog saobraćaja, ali je u Beogradu i pre rata postojao još jedan aerodrom.

Bio je to aerodrom na prilično neočekivanom mestu – na Kalemegdanu. Sa ovog aerodroma prvi avion je poleteo početkom 1911. godine. Bio je to avion koju su u Zagrebu konstuisali Mihajlo Merćep i Edvard Rusjan. Uprkos lošem vremenu, Rusjan pokreće avion i preleće bedem beogradske tvrđave. Avionu se u povratku lomi jedno krilo i zajedno sa Rusjanom pada ispod samo bedema. Dvadesetpetogodišnji Slovenac je tada izgubio život i postao prva žrtva avijacije na ovim prostorima.

Rusjanov avion u trenutku pada

Njegova pogibija bila je jedna od najtužnijih vesti u to vreme, o kojoj je čitav grad govorio sa podjednakim saučešćem, a njegovoj sahrani na Novom groblju prisustvovalo je nekoliko desetina hiljada građana. Danas se na Kalemegdanu, u Donjem gradu nalazi spomenik posvećen ovom hrabrom avijatičaru. I ovaj aerodrom se kasnije koristio prvenstveno za vojne vežbe, a danas se na tom prostoru  organizuju aeromitinzi i vazduhoplovne manifestacije.

Kako je vreme letelo, tako se i vojna ali i civilna avijacija razvijala, i nakon Prvog svetskog rata uspostavljeni su neki međunarodni letovi. Tako je francuska-rumunska avio kompanija „Franko-Rumen“ želela da uspostavi avio komunikaciju između Pariza i Istambula, ali je zbog velike udaljenosti bilo neophodno otvoriti civilni aerodrom u Beogradu, koji do tada nije postojao. Francuska kompanija je sama odabrala polje u blizini Pančeva, i tako je 1923. godine otvoren prvi civilni aerodrom u Kraljevini.

Aerodrom u Pančevu bio je jedna od avio stanica između Pariza i Istambula, i tako je postao deo evropskog avio sistema. Pored izuzetne važnosti u istoriji jugoslovenskog vazduhoplovstva, ovaj aerodrom zauzima važno mesto u istoriji evropskog vazduhoplovstva. Upisan je u istoriji civilne avijacije kao prvi aerodrom sa kojeg je neki avion poleteo noću. Dotadašnji letovi prekidani su sa zalaskom sunca i nastavljani ujutru, ali cilj kompanije Franko-Rumen bio je da se od Pariza do Istambula stigne pre avionom , nego tada čuvenim vozom Orijent ekspres. Voz je svakako bio sporiji, ali je njegova prednost bila to što može da putuje i noću. Tako je 1923. godine, na relaciji Beograd-Bukurešt poleteo i prvi avion u večernjim satima. 

Međutim, sama lokacija aerodroma bila je loša i teško se stizalo do njega. Po izgradnji aerodroma na Novom Beogradu 1927. godine, ovaj aerodrom u Pančevu se zatvara. Dakle aerodrom se koristio samo 4 godine, a danas se te teritorije nalaze u vlasništvu aero-kluba UTVA. Pre par godina pokrenuta je inicijativa za podizanje spomen obeležja u Pančevu na prvi noćni let.

Kao prestonica, i Beograd je trebao da ima civilni aerodrom. Kako se grad širio, tako se javila ideja da se aerodrom izgradi daleko od naselja. Izabrano je područje između sela Bežanija i reke Save, koje se zvalo Dojno polje. Polje je bilo močvarno zbog reke koja se povlačila. Trebalo je dosta vremena da se tlo isuši i adaptira za potrebe aerodroma, što francuska kompanija nije mogla da čeka, pa je izabrala teritoriju u blizini Pančeva. Ipak, na ovom polju gradio se aerodrom, koji je i pre potpunog završetka otvoren 1927. godine. 

Bio je to prvi civilni aerodrom u Beogradu, mada je služio i za vojne svrhe. Prilikom otvaranja bilo je kišovito i hladno, a prevoz do samog aerodroma nije dobro funkcionisao, no to nije sprečilo veliki broj građana da sa oduševljenjem isprate svečanost otvaranja aerodroma. Na svečanosti su  prisustvovale i mnoge vojne i državne ličnosti. Početkom 1928. godine sa ovog aerodroma poleću prvi avioni domaće avio kompanije „Avio put“ na relaciji Beograd - Zagreb, a tri godine kasnije izgrađena je moderna pristanišna zgrada. Aerodrom je odlično funkcionisao i često je imao i po deset letova na dan, ka mnogim evropskim gradovima. 

Pristanišna zgrada aerodroma na Novom Beogradu

Uporedo sa aerodromom gradilo se i novo naselje u kojem su uglavnom živeli radnici aerodroma. Naspram ulaza u cuvilni deo aerodroma nalazila se kafana „Naša krila“ u koju su svakodnevno odlazili avijatičari. Kafana je srušena 1999. godine zbog proširenja puta. U blizini tog mesta i danas se nalazi istoimeni restoran, koji osim lokacije nema veze sa starim aerodromom. Nedaleko od aerodroma i kafane, ugrađena u bežanijsko brdo, nalazila se i podzemna komanda avijacije Kraljevine Jugoslavije, čiji su prostori korišćeni kao sklonište 1999. godine. Tu se i danas nalaze tuneli koji nisu dovoljno istraženi, jer su prosečeni železničkim tunelom, a zidovi su delimično srušeni zbog čestih prolaska vozova. 

Sa ovog aerodroma poleteli su naši hrabri piloti tokom bombardovanja Beograda 1941. godine. Kada su Nemci osvojili Beograd, zauzeli su i koristili ovaj aerodrom, zadržavši sve radnike i pilote koji su tu radili. Ne treba ni spominjati da su oni vrlo često sabotirali nemačke letove na različite načine, i često bili uhvaćeni u prevari. Ipak, Nemci su ga koristili sve do 1944. godine, kada odlaze iz Beograda i ruše dobar deo aerodroma. Nakon njihovog odlaska, odmah se pristupilo njegovom obnavljanju. Kako se u to vreme Novi Beograd znatno širio, bilo je neophodno izmestiti aerodrom, što je i učinjeno. Novi aerodrom u Surčinu otvoren je 1962. godine, a dve godine kasnije aerodrom na Novom Beogradu prestaje sa radom. Od tada ga zovemo Stari aerodrom. Na njega sada podseća samo model aviona i ime te oblasti koja se moderno zove „Airport city“.

Svečano otvaranje aerodroma u Surčinu

Novi i sadašnji aerodrom u Surčinu svečano je otvorio Josip Broz Tito 1962. godine. Nosio je naziv Aerodrom Beograd. Imenovanje aerodroma po značajnim nacionalnim ličnostima je vrlo česta pojava, pa se tako aerodrom u Skoplju zove Aleksandar Makedonski, u Parizu Šarl de Gol, u Budimpešti Franc List, u Mariboru Edvard Rusjan itd. U čast velikog naučnikai čoveka, Nikole Tesle, aerodrom u Surčinu od 2006. godine nosi njegovo ime. Aerodrom Nikola Tesla predstavlja važnu tačku u evropskom sistemu avijacije jer se nalazi na raskrsnici najvećih vazduhoplovnih ruta. Takođe čini jedan od najvećih aerodroma u ovom delu Evrope.

Aerodrom Nikola Tesla, Beograd (slika preuzeta sa zvaničnog sajta aerodroma)